POWSTANIE STYCZNIOWE

22 stycznia 1863 r. wybuchło powstanie styczniowe. Tego dnia Komitet Centralny przekształcił się w Tymczasowy Rząd Narodowy, który wydał „Manifest do Narodu” wzywający lud do walki przeciwko rządom carskim. W dekretach uwłaszczeniowych znoszono różnice stanowe, chłopi otrzymywali ziemię na własność, bezrolni i chłopi za udział w powstaniu mieli otrzymać ziemię z dóbr narodowych.

W okresie przedpowstaniowym formowały się dwa obozy polityczne. „Czerwoni” skupiali działaczy radykalno-demokratycznych dążących do wybuchu powstania i połączenia go z reformami społecznymi. „Biali” przeciwni byli rychłemu wybuchowi powstania, opowiadali się za pracą organiczną i legalnymi działaniami na rzecz zachowania polskości. „Biali”, którzy nie poparli powstania, po pierwszych krytycznych chwilach, czynnie włączali się do niego, podejmując próby przejęcia władzy. Naczelnikiem Warszawy z organizacji „czerwonych” został Stefan Bobrowski, który próbował wprowadzać w życie dekrety uwłaszczeniowe. 11 marca z inicjatywy „białych” dyktatorem samozwańczym ogłosił się gen. Marian Langiewicz. Po pomyślnym stoczeniu kilku bitew, 19 marca jego oddział przeszedł przez granicę z Galicją, gdzie został internowany. Władze przejął Rząd Tymczasowy ze Stefanem Bobrowskim, który 10 maja przekształcił się w Rząd Narodowy. W czerwcu „biali” ponownie przejęli władzę tworząc rząd z Karolem Majewskim na czele.

W czasie powstania styczniowego stoczono ok. 1200 potyczek, w szeregu wojsk powstańczych znalazło się ok. 200 tys. uczestników walk. Walki prowadzone metodami partyzanckimi nie dawały powstaniu szans na zwycięstwo. Liczono jednak na ukształtowanie się w Europie sytuacji sprzyjającej polskim dążeniom i wywarcie przez Zachód nacisku na Rosję.

We wrześniu 1863 r. „czerwoni” doprowadzili do obalenia rządu Majewskiego. Dyktatura Romualda Traugutta (18 października 1863 r. - 11 kwietnia 1864 r.) to czas odsunięcia się „białych” od powstania, okres wzmożonej pracy organizacyjnej i osobistego poświęcenia dyktatora. Traugutt dokonał reorganizacji i odbudowy wojska powstańczego, wprowadził karność i dyscyplinę. Chłopi zaczęli przystępować do powstania. Jednak wojska rosyjskie stopniowo zdobywały przewagę nad powstańcami. 2 marca 1864 r. car wydał ukaz uwłaszczeniowy dla Królestwa Polskiego. 11 kwietnia aresztowano władze powstańcze. Romuald Traugutt oraz dyktatorzy wydziałów rządowych zostali rozstrzelani na stokach cytadeli warszawskiej.

Powstanie przetrwało ponad rok dzięki bardzo dobrej strukturze organizacyjnej oraz wsparciu udzielonemu przez Polaków z pozostałych zaborów i emigracji. Ponieśliśmy wielkie straty moralne, materialne i ludnościowe. Pozytywną stroną było zakończenie procesu uwłaszczeniowego na ziemiach polskich, zapoczątkowanie tworzenia się nowoczesnego społeczeństwa polskiego.